Isaac Asimov, bilimkurgunun aniden parlayan yıldızlarından (nova) bahsettiği yazısında (bkz. Bir Mars Destanı’nın önsözü) Heinlein’ın 1940’larda “yaşayan en büyük bilimkurgu yazarı olduğunun açıkça anlaşıldığını” ifade eder. Bugün de kendisinin Asimov ve A.C. Clarke ile birlikte bilimkurgunun üç büyük isminden biri olduğu kabul edilir. “Ay zalim bir sevgilidir” ise kimilerine göre onun en önemli romanı (yıldız gemisi askerleri ile sıklıkla yarıştırılır) ve Amerikan halkının en sevdiği bilimkurgu eserlerinden biri olarak bir klasik konumuna yükselmiş.

Eserin teması bir bağımsızlık mücadelesi ve eserin içinde de sıklıkla belirtildiği gibi Amerikan bağımsızlık savaşı ile ciddi benzerlikler işleyen bir öykü (Amerikan halkının eseri sevmesinde önemli etkenlerden birisi de bu olabilir). Çoğunlukla “muhafazakâr” olarak tanımlanan Heinlein’ın eserde işlediği çeşitli konular bu tanımlamanın yerinde olup olmadığını sıklıkla sorgulatmakta. Üç bölümden oluşan romanda olayların arka planı ise şu şekilde; uzak olmayan bir gelecekte Ay (Luna), dünyadaki mahkûmların sürgün yeri haline gelmiştir. Cezasını tamamlayan mahkûmlar ayda gelişmiş olan sosyal yaşama dâhil olurlar. Düşük yer çekiminin insan vücuduna kalıcı etkileri sebebiyle mahkûmların bir daha dünyaya dönme şansı kalmamaktadır. Böylece eski mahkûmların çocukları, torunları ile yeni mahkûmlardan oluşan bir toplum ortaya çıkar. Yer altındaki tünellerde yaşayan toplum burada birkaç tane büyük şehir oluşturmuş ve nüfus milyonlarla ifade edilmeye başlamıştır. Kaya zeminin kazılması ile oluşan boşluklarda çiftlikler kurulmuş ve tahıl üretimi yapılmaktadır. Ayrıca su ve hava kaynağı açısından buz madenciliği önemli bir uğraştır. Bunlar dışında toplum hayatını sürdürmeye yetecek diğer meslekler de oluşmuştur. Üretim yapan herkes ürününü tekel konumunda olan ve tepesinde başgardiyan olarak adlandırdıkları, dünya tarafından görevlendirilmiş bir kişi bulunan yönetime (otorite) satmakta, karşılığında su, hava gibi temel ihtiyaçları yine aynı idareden satın almaktadır. Ay yönetimi esas olarak bir sebepten ötürü vardır: dünyaya tahıl göndermek. Gelecekte dünya büyük bir kıtlık içerisindedir ve ay da bir mahkûm kolonisinden çok bir üretim kolonisine dönüştürülmüştür.

Özünde anarşist bir toplum olan ve kendilerine aykırılar diyen Ay sakinleri genelde kanun ve düzene alışık değildir. Başgardiyanın işlerini yürütenler dışında kanun ve devlet denetimi yoktur, polis bulunmaz. Bununla birlikte toplumsal mutabakata dayanan yazılı olmayan kurallar toplumun devamını sağlamaktadır. Böylece sivri uçların törpülendiği ve nispeten dengede olan bir toplum kurulmuştur. Aykırılar genel olarak apolitiktir. Gündelik yaşamları, bira ve bahis dışında önemsedikleri pek bir şey yoktur. Tabi bir de kadınlardan söz etmek gerekir. Bir mahkûm kolonisi olarak ortaya çıkan ayda baştan itibaren kadın sayısı çok azdır. Bu da toplumun anaerkil bir yapıya bürünmesine ve kadınlara yüksek değer verilmesine yol açar. Kadın erkek eşitsizliği, toplumdaki cinsel rekabeti azaltmak ve hayatta kalmanın işbirliğine dayandığı bir ortamda daha güçlü aile yapıları kurabilmek için sıra ya da grup evliliği adı verilen sosyal yapılar oluşturmuştur. Liderin kadın olduğu bu büyük aile modellerinde aynı ailedeki kadın ve erkeklerin birden fazla eşi vardır. Ahlaki yapı buna göre şekillenmiştir. Paralel olarak aykırılar dini açıdan da farklı inanışlara sahiptir. Dünyadaki dinlerin yanı sıra bunların yerel versiyonları ya da aya özgü inanış biçimleri de vardır. Kısaca, toplumu kapsayacak ölçüde herhangi bir politik, dini ya da ahlaki ideali olmayan, alıştıkları yaşam devam ettiği sürece işlerin nasıl yürüdüğü ile pek ilgilenmeyen kendi halinde bir toplum görülmektedir (böyle bir toplumda devrim fikri gülünç durur). Öte yandan toplum yaşamına doğrudan karışmasa da hiç sevilmeyen bir başgardiyanları vardır (siğil mort) ve emeklerinin sömürüldüğünü düşünen belli başlı gruplar herhangi bir planları olmasa da gizli bir direniş örgütlemeye çalışmaktadır. Tabi, “tehlikeli” fikirleri olsa da son derece etkisiz ve kendi içlerinde bile birlik olamamış küçük gruplar ciddi bir tehdit olarak görülmez.

Hikâyemizin ana kahramanı Manuel (Man) bir bilgisayar teknisyenidir. Ayın tüm altyapısı (elektrik, su, hava, ulaşım, haberleşme) ve idari işlemler (maaşlar, yazışmalar, gazeteler, ilanlar) bir süper bilgisayar tarafından kontrol edilirken arızalar konusunda tek başvurulan kişi Man’dır. Sahip olduğu muazzam kaynak ve analiz yetisi ile bir noktada kendisinin farkına varan süper bilgisayar, tıpkı bir bebeğin gelişimi gibi yavaş yavaş insan duygu ve düşüncelerini çözmeye başlamış ve arkadaşlık edebileceği tek kişi olarak karşısında ona Mike adını takmış olan Man’ı bulmuştur. Hikâyenin diğer iki önemli karakteri devrimci hareketlerde önde yer alan ve güzelliği ile herkesin dikkatini çeken Wyoming ve uzun süre önce dünyadan siyasi bir mahkûm olarak sürülmüş olan, Man’ın eski öğretmeni profesör de La paz’dır. Her şeyi kontrol eden ve muazzam bir öngörü gücüne sahip süper bilgisayar Mike, onun en iyi arkadaşı teknisyen Man, heyecanlı bir aktivist Wyoming ve anarşist bir profesörün bir araya gelmesi benzeri görülmemiş olaylara sebep olacaktır.

Ay zalim bir sevgilidir, çok katmanlı bir roman olarak farklı açılardan ele alınabilir. Yapay zekânın sınırları ve “tehlikesi”, dünya dışı kolonileşme ve geleceğin teknik imkânları gibi bilimkurgunun belli başlı temaları yanında devlet ve politik düzeninin tartışılmasına önemli bir yer ayrılmıştır. Devletin, yasanın, yasamanın ve bunlar karşısındaki insan davranışlarının doğası tartışılmıştır. Kapitalizm, sosyalizm hatta anarşizm sorgulanırken ideal düzen diye bir şeyin var olup olmadığı da sorulur. Demokrasinin işlevselliği tartışılırken “her kafadan bir sesin çıktığı” durumdaki kilitlenmeler, seçimlerin aslında ne kadar temsil sağladığı ve kitlelerin nasıl maniple edilebileceği gösterilir. Birilerinin kontrol edeceği bir sistemin eninde sonunda yozlaşmaya açık olduğu ima edilir. Toplumların dünyalarını kendi şartlarına göre yaratması, dilde, gündelik yaşamda ve geleneklerde ortaya çıkan değişimler göze çarpan diğer konulardır. Ahlaki yargılardaki farklılaşmanın altı özellikle çizilmiş ve ahlak, aslında şartların belirlediği bir olgu olarak tanımlanmıştır.

Ay zalim bir sevgilidir, Heinlein külliyatının olduğu kadar bilimkurgu dünyasının da önemli eserlerinden biri. Yer yer ağır yürüyen 450 sayfalık öykü uzun soluklu bir okuma gerektirse de politik tahlilleri, devrim planları, entrikaları ve savaş gerilimi ile heyecan ve merak uyandırmayı da başarıyor. Yazılmasının üzerinden yarım asır (1966) geçen eser gerek kendisini klasik konumuna getiren etki gücüyle gerekse güncelliğini koruyan temalarıyla bilimkurgu severlerin okunacaklar listesindeki öncelikli yerini hak ediyor.